Συγγραφέας: Κ. Καραβανάκη-Καρανάσιου, Παιδίατρος-Διαβητολόγος
Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει αντιληπτή η αυξημένη συχνότητα του υπέρβαρου και της παχυσαρκίας σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, που φθάνει τις διαστάσεις πανδημίας, καθώς και ο κίνδυνος που ενέχει για την υγεία μας. Μελέτες έχουν δείξει ότι τα παχύσαρκα παιδιά είναι πολύ πιθανό να γίνουν παχύσαρκοι ενήλικες.
Η παρούσα ανασκόπηση έχει σκοπό να συνοψίσει τα στοιχεία σχετικά με την μακροπρόθεσμη επίδραση της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας στην εμφάνιση νοσηρότητας και πρόωρης θνησιμότητας στην ενήλικη ζωή.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι πολλές συννοσηρότητες της παχυσαρκίας που κάποτε εμφανίζονταν μόνο στους ενήλικες, παρουσιάζονται πλέον και στην παιδική και εφηβική ηλικία με αυξανόμενη συχνότητα(1,2).Η παχυσαρκία έχει βλαβερή επίδραση στο καρδιαγγειακό σύστημα και η εμφάνισή της κατά την παιδική ηλικία μπορεί να επιταχύνει την ανάπτυξη των ενδοθηλιακών βλαβών. Έτσι η παιδική και εφηβική παχυσαρκία συσχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο για καρδιαγγειακές παθήσεις [λόγος συμπληρωματικών πιθανοτήτων (Odds Ratio), OR=1.1-5.1] στην ενήλικη ζωή (υπέρταση, ισχαιμική καρδιακή νόσο, εγκεφαλικό επεισόδιο) (3). Το ίδιο ισχύει και για άλλες συννοσηρότητες της παχυσαρκίας (4), όπως οι μεταβολικές διαταραχές, [αντίσταση στην ινσουλίνη, σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2 (ΣΔ2) και δυσλιπιδαιμία], τα προβλήματα από το πεπτικό σύστημα (λιπώδης διήθηση του ήπατος, γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση), το αναπνευστικό (αποφρακτική άπνοια ύπνου, άσθμα), το μυοσκελετικό σύστημα (οστεοαρθρίτιδα, ραιβοποδία, επιφυσιολίσθιση της κεφαλής του μηριαίου), ορμονικές διαταραχές (ενωρίς ήβη και σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών) και ψυχοκοινωνικά προβλήματα (κατάθλιψη, πτωχή ποιότητα ζωής). Επίσης έχει διαπιστωθεί σημαντική αύξηση του κινδύνου εμφάνισης πρόωρης θνησιμότητας και θνητότητας στην ενήλικο ζωή που σχετίζεται με την παιδική και εφηβική παχυσαρκία (2). Έχει δε παρατηρηθεί ότι η μεγαλύτερη χρονική διάρκεια της παιδικής παχυσαρκίας οδηγεί σε αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης συννοσηροτήτων στους ενήλικες (4). Επίσης ο καρδιαγγειακός κίνδυνος αυξάνεται ανάλογα με τη σοβαρότητα της παιδικής παχυσαρκίας, ιδιαίτερα σε παιδιά με Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ)>99%, με αποτέλεσμα αυξημένο κίνδυνο για πρόωρη θνησιμότητα (5).
Παχυσαρκία και καρκίνος
Πρόσφατες επιδημιολογικές μελέτες (6) επί πλέον έδειξαν μία ισχυρή συσχέτιση της παιδικής παχυσαρκίας με την εμφάνιση διαφόρων μορφών καρκίνου στους ενήλικες, όπως ο καρκίνος του οισοφάγου, του παχέος εντέρου, των νεφρών, καθώς και του καρκίνου της μήτρας και του μαστού σε μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες κ.α. Περίπου 16-20% των θανάτων από καρκίνο στις γυναίκες και 14% στους άνδρες πιθανολογείται ότι οφείλονται στην παχυσαρκία.
Αναφορικά με το ρόλο της παχυσαρκίας στην παθογένεια του καρκίνου, υπάρχουν διάφορες θεωρίες. Μία θεωρία αναφέρεται στην ύπαρξη ομοιοτήτων μεταξύ λιπογένεσης και ογκογένεσης(7), καθότι και οι δύο μηχανισμοί προάγουν τον πολλαπλασιασμό των κυττάρων, όμως στη λιπογένεση τα κύτταρα είναι υγιή, ενώ στην ογκογένεση έχουν μεταλλαχθεί.
Άλλοι συγγραφείς αποδίδουν την πρόκληση του καρκίνου στους παχυσάρκους στην παρουσία χρόνιας υπερινσουλιναιμίας(6). Αυτή θεωρείται ότι συμβάλλει στην παθογένεια ορισμένων μορφών καρκίνου, όπως του καρκίνου εντέρου, μαστού, παγκρέατος, προστάτη και ενδομητρίου. Η υπερινσουλιναιμία δρα είτε με άμεσο τρόπο, μέσω διέγερσης των υποδοχέων των νεοπλασματικών κυττάρων-στόχος, είτε εμμέσως, μέσω αύξησης του κυτταρικού πολλαπλασιασμού λόγω των ορμονικών μεταβολών που προκαλεί, και ιδιαίτερα της αύξησης σύνθεσης του αυξητικού παράγοντα IGF1. Επίσης σημαντικό ρόλο παίζει και η αύξηση σύνθεσης στεροειδών του φύλου, που έχει συσχετισθεί με ορισμένες μορφές καρκίνου, όπως του μαστού, του ενδομητρίου, καθώς και του επιθετικού καρκίνου προστάτη. Εξ’ άλλου τα ανωτέρω επιβεβαιώνονται από το γεγονός ότι η μετφορμίνη συμβάλλει στην πρόληψη και θεραπεία του καρκίνου εντέρου/ορθού και προστάτη (8), μέσω παρεμπόδισης του κυτταρικού πολλαπλασιασμού και μείωσης της αγγειογένεσης στους όγκους, καθώς επίσης μέσω μείωσης της υπερινσουλιναιμίας.
ΔΜΣ στην εφηβεία και θνητότητα στου ενήλικες
Από μία μακροχρόνια προοπτική μελέτη από τη Νορβηγία (9)σε 227.000 εφήβους 14-19 ετών που διενεργήθηκε μεταξύ 1963-1975, διαπιστώθηκαν 9.650 θάνατοι στην ενήλικη ζωή και μελετήθηκαν τα αίτια θανάτου ανάλογα με τον ΔΜΣ. Τα συμπεράσματα της μελέτης ήταν ότι οι υπέρβαροι και παχύσαρκοι έφηβοι είχαν αυξημένο κίνδυνο θανάτου ως ενήλικες από καρδιαγγειακά νοσήματα, ΣΔ2 και καρκίνο (ορθού, οισοφάγου, ενδομητρίου, μαστού). Ειδικότερα οι συγγραφείς διαπίστωσαν ότι οι έφηβοι με αυξημένο σωματικό βάρος έχουν τριπλάσιο κίνδυνο στην ενήλικη ζωή για εμφάνιση καρδιαγγειακής νόσου (OR=2.9) και υψηλό κίνδυνο για ΣΔ2, που αυξάνεται ανάλογα με τον ΔΜΣ και το φύλο (OR=1.8 και 3.6 για τους υπέρβαρους και παχύσαρκους άνδρες αντίστοιχα), ενώ ο κίνδυνος είναι ακόμα υψηλότερος για τις γυναίκες (OR=2.6 και 5.6 για τις υπέρβαρες και παχύσαρκες γυναίκες αντίστοιχα) (9).
Επίσης τα άτομα με αυξημένο σωματικό βάρος έχουν υψηλό κίνδυνο για εμφάνιση χρόνιας αναπνευστικής νόσου (υπέρβαρα: OR=2.7, παχύσαρκα: OR=4.1), ενώ ο κίνδυνος αιφνιδίου θανάτου είναι αυξημένος και για τα 2 φύλα (άνδρες OR=2.2, γυναίκες OR=2.7). Επί πλέον οι παχύσαρκοι έφηβοι έχουν αυξημένο κίνδυνο για εμφάνιση καρκίνου όλων των ειδών στην ενήλικη ζωή(6), που αυξάνεται ανάλογα με τον ΔΜΣ (υπέρβαροι: OR=1.5, παχύσαρκοι: OR=2.1), ενώ οι εμμηνοπαυσιακές γυναίκες έχουν αντίστοιχα αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου μαστού (υπέρβαρες: OR=1.3, παχύσαρκες: OR=1.5) και καρκίνου ενδομητρίου (OR=2.0 και 3.5 αντίστοιχα). Γενικά ο καρκίνος σε άτομα αυξημένου σωματικού βάρους είναι συχνότερος στις γυναίκες, με εξαίρεση τα αδενώματα και τον καρκίνο παχέος εντέρου, που είναι συχνότερα στους άνδρες (9). Αυτό αποδίδεται στην παρουσία αυξημένου λόγου περιμέτρου μέσης/γοφών, που συσχετίζεται με το αυξημένο σπλαχνικό λίπος και την παρουσία αντίστασης στην ινσουλίνη (10).
Αυξημένη θνητότητα σε σχέση με το χαμηλό βάρος, υπέρβαρο, παχυσαρκία
Από τα δεδομένα των μελετών NHANES I-ΙΙΙ (National Health and Nutrition Examination Surveys) (11)μετά από 30 χρόνια παρακολούθησης ενός πληθυσμού των ΗΠΑ συμπεραίνεται ότι αυξημένη θνητότητα έχουν οι παχύσαρκοι, αλλά και οι λιποβαρείς.
Οι λιποβαρείς παρουσιάζουν γενικά αυξημένη θνητότητα και ειδικότερα από άλλα αίτια εκτός του καρκίνου και των καρδιαγγειακών νόσων.
Οι υπέρβαροι παρουσιάζουν μειωμένη θνητότητα σε σύγκριση με τους νορμοβαρείς. Ειδικότερα δε παρουσιάζουν μειωμένη θνητότητα από άλλα αίτια εκτός καρκίνου και καρδιαγγειακών νόσων, αλλά αυξημένη θνητότητα από ΣΔ2 και νεφρικές νόσους.
Η παχυσαρκία τέλος συσχετίζεται με αυξημένη θνητότητα γενικά και ειδικότερα με σημαντικά αυξημένη θνητότητα από καρδιαγγειακά νοσήματα, από ορισμένα είδη καρκίνου, από ΣΔ2 και από νεφρικά νοσήματα (11).
Μείωση του Προσδόκιμου Επιβίωσης (ΠΕ) στους ολιγοβαρείς, υπέρβαρους/παχύσαρκους
Πρόσφατες μελέτες (9)αναφέρουν ότι η θνητότητα αυξάνεται στους ολιγοβαρείς και παχύσαρκους ακολουθώντας τη μορφή καμπύλης U (διάγραμμα 1) και είναι χαμηλότερη σε άτομα με ΔΜΣ 23-28 kg/m2 (δηλαδή νορμοβαρή και ελαφρά υπέρβαρα άτομα), διότι τα άτομα αυτά έχουν αυξημένες εφεδρείες σε περίπτωση ασθένειας συγκριτικά με τους λιποβαρείς. Είναι αξιοσημείωτο ότι η ελαχίστη θνητότητα διαπιστώνεται σε περίπτωση ΔΜΣ 25 kg/m2 (ανώτατο φυσιολογικό όριο). Έτσι το προσδόκιμο επιβίωσης των υπέρβαρων δεν διαφέρει από εκείνο των νορμοβαρών. Επισημαίνεται επίσης ότι ο κίνδυνος για την υγεία των ολιγοβαρών είναι ανάλογος με εκείνο των παχυσάρκων.
Διάγραμμα 1.
Μείωση του ΠΕ στους ολιγοβαρείς, υπέρβαρους/παχύσαρκους
(Bjorge T et al, Am J Epidemiol 2008) (9)
Η επίδραση της παχυσαρκίας στο προσδόκιμο επιβίωσης στις ΗΠΑ τον 21ο αιώνα
Παρατηρήθηκε από πρόσφατες μελέτες (12) μία σταδιακή αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης (ΠΕ) στα 65 έτη κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η οποία μάλιστα αν συνεχιζόταν με τον ίδιο ρυθμό, προβλεπόταν ότι το ΠΕ κατά το 2060 θα έφθανε στα 100 έτη στις ΗΠΑ. Αυτό διαφαίνεται στα κάτωθι διαγράμματα (διάγραμμα 2 και 3).Όμως δυστυχώς τα τελευταία 20 χρόνια το ΠΕ παρουσίασε στασιμότητα, πράγμα που αποδόθηκε στην εμφάνιση της επιδημίας του AIDS, στην αύξηση του ποσοστού ανθεκτικών στα αντιβιοτικά στελεχών μικροβίων, στην επιδημία της γρίππης, στη μόλυνση της ατμόσφαιρας, στην έλλειψη άσκησης, στο κάπνισμα και το stress, καθώς επίσης και στην παχυσαρκία.
Διάγραμμα 2.
ΠΡΟΣΔΟΚΙΜΟ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ ΣΕ ΗΛΙΚΙΑ 65 ΕΤΩΝ (1900-1980) (Olsshansky SJ et al, N Engl J Med 2005)(12)
Διάγραμμα 3.
ΠΡΟΣΔΟΚΙΜΟΕΠΙΒΙΩΣΗΣΣΕΗΛΙΚΙΑ 65 ΕΤΩΝ (1980-2005)
Olsshansky SJ et al, N Engl J Med 2005 (12)
Υπολογίζεται δε ότι λόγω παχυσαρκίας έχει μειωθεί το ΠΕ στις ΗΠΑ κατά 0.3-0.75 του έτους για τον γενικό πληθυσμό. Όμως δεδομένου ότι η θεραπεία της παχυσαρκίας είναι αναποτελεσματική και το ποσοστό θανάτων λόγω ΣΔ2 αυξάνεται σταδιακά, πιθανολογείται ότι το ΠΕ θα μειωθεί περαιτέρω κατά 2-5 έτη, ειδικότερα δε ότι θα μειωθεί κατά 3 χρόνια για τους υπέρβαρους και κατά 1-8 χρόνια για τους παχύσαρκους (12). Aνάλογες παρατηρήσεις προέρχονται και από τη μελέτη των Preston SH και συν(13),πουσυμπεραίνουνότι αν δεν ληφθούν σημαντικά μέτρα για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας, πιθανολογείται ότι οι σημερινοί νέοι θα είναι λιγότερο υγιείς και θα ζήσουν λιγότερα χρόνια από τους γονείς τους.
Αντιμετώπιση παχυσαρκίας στην παιδική και εφηβική ηλικία
Η αντιμετώπιση της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας βασίζεται στην ελάττωση κατά 20-30% των ημερησίων αναγκών σε θερμίδες και στην απώλεια ως 10% του σωματικού βάρους σε 6 μήνες. Η βάση της διατροφής πρέπει να είναι η μεσογειακή διατροφή. Σημαντική επίσης είναι η υιοθέτηση υγιεινών διατροφικών συνηθειών στα σχολικά κυλικεία. Η απώλεια βάρους πρέπει να συνδυάζεται με σωματική άσκηση που θα περιλαμβάνει, εκτός από τα μαθήματα φυσικής αγωγής (2 φορές/εβδομάδα), επιπλέον και 2-3 συνεδρίες οργανωμένης έντονης άσκησης/εβδομάδα (14).
Πρόληψη παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας
Η πρόληψη της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας πρέπει να ξεκινήσει νωρίς, ήδη από την εγκυμοσύνη, με την αποφυγή υπερβολικής πρόσληψης βάρους από την έγκυο. Επίσης οι πρώτοι μήνες ζωής είναι κρίσιμοι για την πρόληψη εμφάνισης παιδικής παχυσαρκίας με την αποφυγή ταχείας αύξησης βάρους του μικρού βρέφους μέσω της διατήρησης του μητρικού θηλασμού τουλάχιστον ως την ηλικία των 6 μηνών (14). Επίσης είναι σημαντικές οι αρχές υγιεινής διατροφής από όλη την οικογένεια, η τακτική άσκηση (τουλάχιστον 30 λεπτά/ημέρα), ο περιορισμός τηλεθέασης και χρήσης Internet (max 2 ώρες/ημέρα) και η σχολική εκπαίδευση για σωστή διατροφή (14).
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η παιδική παχυσαρκία συνεχίζεται σε μεγάλο ποσοστό στην ενήλικη ζωή. Από τις συννοσηρότητες της παχυσαρκίας παρατηρούνται πρώιμες εκδηλώσεις αθηρωμάτωσης, υπερτροφίας αριστερής κοιλίας, υπνικές άπνοιες και λιπώδης διήθηση ήπατος ήδη στην παιδική και εφηβική ηλικία. Τα παχύσαρκα παιδιά και έφηβοι βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο για ΚΑΝ, ΣΔ2 και καρκίνο ως ενήλικες. Η πιθανότητα καρκίνου καθώς και γενικά η νοσηρότητα και η θνητότητα από όλα τα αίτια αυξάνονται ανάλογα με τη σοβαρότητα της παχυσαρκίας και την παρουσία σπλαχνικού λίπους και είναι μεγαλύτερη για τις γυναίκες, ενώ αυξημένη θνητότητα έχουν και οι ολιγοβαρείς. Πιθανολογείται ότι οι παχύσαρκοι παρουσιάζουν μείωση του προσδόκιμου επιβίωσης κατά 2-8 έτη. Υπογραμμίζεται ο ρόλος της πρόληψης και αντιμετώπισης της παχυσαρκίας και συνιστάται υγιεινή διατροφή για όλη την οικογένεια και καθημερινή άσκηση, ώστε τα σημερινά παιδιά και έφηβοι να έχουν μεγαλύτερο προσδόκιμο επιβίωσης από τους γονείς τους.
