Δρ. Aιμιλία Παπακωνσταντίνου
Λέκτορας, Τμήμα Επιστήμης Τροφίμων και Διατροφής του Ανθρώπου, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Κάθε φορά που μοιραζόμαστε ένα γεύμα με την οικογένειά μας, δεν μοιραζόμαστε μόνο την τροφή μας, αλλά και κάτι παραπάνω. Τα οικογενειακά γεύματα προσφέρουν στιγμές ευτυχίας και ενδυναμώνουν τους οικογενειακούς δεσμούς. Η στιγμή του οικογενειακού γεύματος είναι ίσως η πιο κατάλληλη στιγμή για ένα παιδί να διαμορφώσει τη «διατροφική του ταυτότητα» και συνείδηση και μια ευκαιρία για τους γονείς να μυήσουν τα παιδιά τους στις βασικές αρχές της ισορροπημένης διατροφής. Εντούτοις, σήμερα λόγω των συνθηκών ζωής και εργασίας, που χαρακτηρίζονται από διαφορετικά ωράρια επιστροφής στο σπίτι για κάθε μέλος της οικογένειας, συσσωρευμένη κόπωση, λόγω εξαντλητικών φροντιστηρίων, σεμιναρίων κ.α. και ωραρίων εργασίας, τα οικογενειακά γεύματα θεωρούνται μια πολυτέλεια για την οικογένεια και έχουν περιοριστεί σε 1 έως 2 φορές το πολύ την εβδομάδα. Πολλές οικογένειες μάλιστα απολαμβάνουν τα οικογενειακά γεύματα μόνο κατά τη διάρκεια των εορταστικών περιόδων όπως Χριστούγεννα, Πάσχα και άλλες αργίες που συχνά χαρακτηρίζονται από υπερκατανάλωση τροφίμων και γλυκών. Αυτός είναι πιθανώς και ο λόγος που οι Έλληνες απομακρύνονται ολοένα και περισσότερο από τη Μεσογειακή Διατροφή. Μην ξεχνάμε ότι με τον όρο Μεσογειακή Διατροφή δεν εννοούμε μόνο τη δίαιτα και τα τρόφιμα που την απαρτίζουν, όπως για παράδειγμα το ελαιόλαδο, τις ελιές, τα όσπρια, τα λαχανικά και τα φρούτα, αλλά έναν ολοκληρωμένο τρόπο ζωής με την οικογένεια να αποτελεί τη βάση αυτού του προτύπου διατροφής. Επομένως, που βαδίζουμε; Τι δεδομένα έχουμε από τις μελέτες; Τι μπορούμε και χρειάζεται να κάνουμε; Ας πάμε ένα βήμα πίσω και ας συζητήσουμε το καίριο πρόβλημα των καιρών μας, που είναι η παχυσαρκία και ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2.
Αρχές σωστής διατροφής
Η ισορροπημένη διατροφή και η τακτική σωματική δραστηριότητα αποτελούν τους σημαντικότερους παράγοντες για τη σωστή ανάπτυξη των παιδιών και εφήβων, την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας και κατ’ επέκταση την πρόληψη χρόνιων νοσημάτων. Πλήθος επιστημονικών μελετών έχουν διαπιστώσει ότι οι διατροφικές συνήθειες κατά την παιδική και κυρίως εφηβική ηλικία καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό τον κίνδυνο εμφάνισης υπερχοληστερολαιμίας, υπέρτασης, σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2 και άλλων παθήσεων κατά την ενήλικη ζωή. Με απλά λόγια, οι βάσεις της υγείας μας τίθενται από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας και για το λόγο αυτό η πρόληψη αποτελεί πάντα τον πρώτο στόχο όλων των επιστημονικών φορέων, αλλά και των επιστημόνων υγείας.
Αυτό ακούγεται αυτονόητο στους περισσότερους από εμάς. Προφανώς όμως δεν είναι. Αποτελέσματα από την μεγάλη Ελληνική μελέτη Greco του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών έδειξε ότι 7 στους 10 άντρες είναι υπέρβαροι ή/και παχύσαρκοι, 1 στις 2 γυναίκες είναι υπέρβαρες ή/και παχύσαρκες και το ακόμα πιο ανησυχητικό, 2 στα 5 παιδιά μας σήμερα είναι υπέρβαρα ή/και παχύσαρκα. Είναι πλέον ορατός ο κίνδυνος στα σημερινά παιδιά να αποτελέσουν μία γενιά υπέρβαρων και παχύσαρκων ενηλίκων με χαμηλότερο προσδόκιμο επιβίωσης από αυτό που εκτιμάται σήμερα. Όμως εφόσον κανείς από εμάς δε θέλει συνειδητά να γίνει ο ίδιος, ή τα παιδιά του, υπέρβαρος ή/και παχύσαρκος, ποιοι είναι οι παράγοντες που ευθύνονται για την αυξημένη παιδική και εφηβική παχυσαρκία στη χώρα μας;
Γεννιόμαστε ή γινόμαστε παχύσαρκοι; Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι τα γονίδια ευθύνονται για την παχυσαρκία σε ποσοστό 30%. Αυτό σημαίνει ότι για το υπόλοιπο 70% ευθύνεται το περιβάλλον. Αυτό είναι λογικό γιατί το γενετικό υπόβαθρο του ανθρώπινου γένους είναι κοινό εδώ και χιλιάδες χρόνια. Φαίνεται λοιπόν ότι τα «αρχαία» μας γονίδιά δεν είναι σε θέση να ανταπεξέλθουν στο σημερινό περιβάλλον μας. Μάλιστα ειδικοί τονίζουν ότι «Τα γονίδιά μας γεμίζουν το όπλο, αλλά το περιβάλλον είναι αυτό που τραβάει την σκανδάλη.»
Αλλά γιατί παχαίνουμε; Όλα ξεκινούν από την αρχή του ενεργειακού ισοζυγίου. Σε απλά μαθηματικά, ο οργανισμός μας λειτουργεί σαν μια «ζυγαριά». Όταν τρώμε περισσότερο από την ενέργεια που «καίμε» με τις δραστηριότητες τότε παίρνουμε βάρος, όταν τρώμε το ίδιο με αυτό που «καίμε», παραμένουμε σταθεροί, ενώ όταν τρώμε λιγότερο από αυτό που «καίμε» τότε χάνουμε βάρος. Επομένως, για να παχύνουμε θα πρέπει το ενεργειακό μας ισοζύγιο να διαταραχθεί με κάποιον τρόπο, είτε από τη μια είτε από την άλλη πλευρά. Βεβαίως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Και αυτό γιατί η παχυσαρκία είναι μια πολυδιάστατη και πολυσύνθετη κατάσταση υγείας στην οποία εμπλέκονται άπειρα γονίδια, ορμόνες, περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως το κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο, συνθήκες ζωής, ψυχολογικοί παράγοντες και πολλά άλλα.
Ρόλος της οικογένειας
Είναι ξεκάθαρο ότι οι γονείς επηρεάζουν απόλυτα τις διατροφικές συμπεριφορές και συνήθειες των παιδιών τους οι οποίες θα συνεχιστούν και στην ενήλικη ζωή τους. Με τον ίδιο τρόπο όμως επηρεάζουν και οι φίλοι μας, συνεργάτες μας, σύντροφοί μας αυτές τις συμπεριφορές. Μάλιστα, μελέτη από το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο έδειξε ότι στην Ελληνική οικογένεια ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την παιδική παχυσαρκία η γιαγιά. Και αυτό προφανώς εξαιτίας της αίσθησης του κατοχικού συνδρόμου και η ανησυχία μήπως λείψει κάτι στα παιδιά ή μήπως δεν τρέφονται επαρκώς. Επομένως, εάν από μικρή ηλικία εκτεθούμε σε λάθος πρότυπα και συμπεριφορές έτσι θα πορευτούμε και στη συνέχεια. Αλλά το πρόβλημα γίνεται ακόμα πιο περίπλοκο: για παράδειγμα, όπως έδειξε η μελέτη Greco, φαίνεται πως πολύ σημαντικό παράγοντα στην παιδική και εφηβική παχυσαρκία παίζει το σωματικό βάρος των γονέων. Εάν ένα παιδί ή έφηβος έχει έναν υπέρβαρο ή παχύσαρκο γονέα έχει 162% μεγαλύτερη πιθανότητα να γίνει και το ίδιο υπέρβαρο ή παχύσαρκο στην ενήλικη ζωή του, ενώ εάν κ οι δυο γονείς είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι η πιθανότητα αυξάνεται στο 300%. Επιπλέον, τα ποσοστά των παιδιών που ακολουθούν τις αρχές της Μεσογειακής διατροφής είναι εξαιρετικά χαμηλά. ‘Άλλος παράγοντας που φαίνεται πως εμπλέκεται είναι η μικρής διάρκειας ενασχόληση της μητέρας με το παιδί. Μάλιστα σε αυτό η ομάδα του Αντώνη Ζαμπέλα, από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, έδειξε ότι ακόμα και το επάγγελμα της μητέρας καθορίζει την παιδική παχυσαρκία. Τα παιδιά των μητέρων που ασχολούνται με οικιακά ή είναι δημόσιοι υπάλληλοι έχουν πολύ χαμηλότερη πιθανότητα να γίνουν υπέρβαρα ή παχύσαρκα συγκριτικά με τα παιδιά των μητέρων που είναι ιδιωτικοί υπάλληλοι ή ελεύθεροι επαγγελματίες. Ένας άλλος παράγοντας που εμπλέκεται είναι και η λανθασμένη αντίληψη της μητέρας για το βάρος του παιδιού της. Μελέτες έχουν δείξει ότι αυτή μπορεί να ξεπερνά και το 40%, γεγονός που οδηγεί στην καθυστέρηση ή άρνηση να ζητήσει βοήθεια από κάποιον ειδικό ή να κάνει η ίδια η οικογένεια διατροφικές παρεμβάσεις για να σταματήσει την αύξηση του βάρους των παιδιών.
Ρόλος φυσικής δραστηριότητας
Συνεχώς ακούμε και διαβάζουμε ότι η σωματική μας δραστηριότητα τα τελευταία 20 χρόνια έχει μειωθεί. Στην πραγματικότητα, αυτό δεν ισχύει. Αυτό που έχει αλλάξει δραματικά, είναι ότι έχουν αυξηθεί πολύ σημαντικά, κατά 8%, οι ώρες που καθόμαστε. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι όταν καθόμαστε καίμε λιγότερες θερμίδες από όταν είμαστε όρθιοι, ακόμα και από όταν μασάμε μια τσίχλα. Αυτή η αλλαγή, δηλαδή το ότι καθόμαστε πολύ περισσότερο, φαίνεται να ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την παχυσαρκία. Μάλιστα πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει πως ένας παχύσαρκος κάθεται 2,5 ώρες περισσότερες την ημέρα από κάποιον που είναι αδύνατος. Επίσης, όλοι μας, μικροί και μεγάλοι, καθόμαστε πολλές ώρες την ημέρα μπροστά από οθόνες (π.χ. τηλεόραση, βίντεο-παιχνίδια, κομπιούτερ, τηλέφωνα νέας γενιάς κ.α.). Στη χώρα μας, πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά μας περνούν 3 ώρες περισσότερο μπροστά από την τηλεόραση συγκριτικά με τα υπόλοιπα παιδιά της Ευρώπης, ενώ το 90% του χρόνου που βαδίζουν είναι εντός σπιτιού.
Ποια είναι η λύση;
Προφανώς δεν υπάρχει μια «μυστική συνταγή» για την πρόληψη ή/και αντιμετώπιση της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας. Λόγω της ιδιαιτερότητας της ηλικίας και της σημασίας της σωστής ανάπτυξης των παιδιών και εφήβων, δεν συστήνονται σε καμία περίπτωση αυστηρές υποθερμιδικές δίαιτες. Ο στόχος πρέπει να είναι η διατήρηση ενός σταθερού σωματικού βάρους, το οποίο με την αύξηση του ύψους θα οδηγήσει σε ήπια μείωση του σωματικού βάρους για το ύψος τους, μέχρι να φτάσει σε φυσιολογικά επίπεδα. Εξαίρεση αποτελούν παιδιά/ έφηβοι με ιδιαίτερα αυξημένο σωματικό βάρος για το ύψος τους ή/και όταν συνυπάρχει κάποιο νόσημα, όπως υπερχοληστερολαιμία, όπου στην περίπτωση αυτή είναι απαραίτητη μία σταδιακή και ήπια απώλεια βάρους (περίπου 2 κιλά/μήνα).
Πρόσφατες μελέτες έχουν αναδείξει τον καθοριστικό ρόλο της οικογένειας στη μάχη ενάντια της παχυσαρκίας προτείνοντας την επιστροφή στο οικογενειακό τραπέζι ως μια πιθανή και αποτελεσματική λύση. Και αυτό γιατί τα αποτελέσματα των μελετών δείχνουν ξεκάθαρα πως όταν τρώμε με την οικογένεια το κυρίως μας γεύμα έχουμε πολύ μικρότερη πιθανότητα να παχύνουμε. Αντιθέτως, μελέτες έχουν δείξει πώς οι ενήλικες και τα παιδιά που δεν τρώνε στο οικογενειακό τραπέζι, αλλά μπροστά στην τηλεόραση, χάνουν την αίσθηση του τι ακριβώς τρώνε, πόσο τρώνε, ή εάν έχουν χορτάσει, εφόσον τις περισσότερες φορές είναι απορροφημένοι στην τηλεόραση. Επιπλέον, φαίνεται ότι το οικογενειακό τραπέζι βοηθά τα παιδιά να υιοθετήσουν υγιεινές και ισορροπημένες διατροφικές συνήθειες και να μπορούν να ελέγξουν καλύτερα τις ποσότητες και την ποιότητα των τροφίμων που τρώνε, ενώ παράλληλα έχει παρατηρηθεί ότι αυξάνεται σημαντικά και η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών. Επίσης, το οικογενειακό τραπέζι μας βοηθά να καταλάβουμε ότι το φαγητό είναι μια ευχάριστη διαδικασία και βοηθά όλη την οικογένεια να σκέφτεται πιο θετικά.
Βεβαίως, στον αντίλογο, όπως έδειξε πρόσφατη μελέτη, δε φτάνει μόνο η παρουσία των γονέων στο οικογενειακό τραπέζι. Το είδος και η ποιότητα των τροφίμων στο οικογενειακό τραπέζι παίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο στις διαφορές της διατροφικής ποιότητας των παιδιών. Η κατανάλωση ίδιων τροφίμων με αυτά που επιλέγουν οι γονείς για τον εαυτό τους αποτελεί μια πτυχή των συνηθειών που διαμορφώνονται στα πλαίσια του οικογενειακού γεύματος που επηρεάζει σημαντικά τις ισορροπημένες και υγιεινές διατροφικές συνήθειες ενός παιδιού ή εφήβου.
Πρέπει να καταλάβουμε ότι δεν υπάρχουν «καλά» και «κακά» τρόφιμα, μόνο «καλές» και «κακές» συνήθειες. Μπορούμε όλοι μας με έξυπνους και δημιουργικούς τρόπους να συνδυάσουμε όλες τις ομάδες τροφίμων και να ενσωματώσουμε όλα τα τρόφιμα στο διαιτολόγιο μας. Μην ξεχνάμε άλλωστε, ότι δεν υπάρχουν τρόφιμα ή θρεπτικά συστατικά που από μόνα τους μας αδυνατίζουν ή μας παχαίνουν και επ’ ουδενί δε χρειάζεται να τρώμε αυτά που μας ευχαριστούν με τύψεις ακόμα και εάν δεν είναι τόσο καλές επιλογές τη στιγμή που η συχνότητα και η ποσότητα είναι ελεγχόμενα. Δυο σημαντικά μηνύματα λοιπόν είναι από τη μια να σηκωθούμε από την καρέκλα ή τον καναπέ και να κινηθούμε με όποιον τρόπο μας ευχαριστεί περισσότερο, και από την άλλη να επιστρέψουμε στο οικογενειακό τραπέζι όσο πιο συχνά μπορούμε, πάντα με γνώμονα το τρίπτυχο ποικιλία, μέτρο, ισορροπία. Συμπερασματικά, ο συνδυασμός άσκησης με την οικογένεια και φίλους και το οικογενειακό γεύμα φαίνεται ότι αποτελούν μια πιθανή λύση στην πρόληψη ή/και αντιμετώπιση της παχυσαρκίας.
